Chất thơ có thể nói là chất trữ tình của ngôn ngữđược tạo nên từ sự hòa quyện giữa vẻđẹp cảm xúc, tâm trạng với vẻđẹp cách biểu hiện để khơi gợi những rung động thẩm mỹ, tình cảm trong mỗi con người. Đối với điện ảnh, chất thơđược thể hiện thông qua ngôn ngữđặc trưng hiện diện trong mỗi thành tố của tác phẩm như: kịch bản, thiên nhiên, hình tượng nhân vật, âm thanh..., kết hợp với những nhân tố khác tạo nên cảm xúc, vẻđẹp trữ tình của bộ phim. Đối với những nhà làm phim, việc xây dựng được bộ phim mang chất thơ luôn được quan tâm, bởi đây là một trong những yếu tố quan trọng đem lại sựđộc đáo, hấp dẫn cho tác phẩm và thể hiện dấu ấn cá nhân, bản lĩnh nghệ thuật của mỗi nghệ sĩ. Điện ảnh thế giới ra đời năm 1895 gắn liền với tên tuổi của anh em nhà Lumiere - được coi là người khai sinh ra điện ảnh với những bộ phim như: Đoàn tàu vào ga, Người tưới vườn bị tưới. Theo thời gian cùng với sự phát triển của khoa học kỹ thuật, nhiều bộ phim ra đời đánh dấu tên tuổi của các nghệ sĩ, những người được xem là đặt nền móng cho nghệ thuật điện ảnh như: Devid W.Grifith,Saclo Saplin, Ernst Lubitsch, Xergey M.Eizentein, Vxevolod I.Pudopkin...; đồng thời cũng đánh dấu sự xuất hiện các trường phái điệnảnh với nhiều phong cách nghệ thuật khác nhau như: chủ nghĩa biểu hiện Đức, chủ nghĩa ấn tượng và siêu thực Pháp, điện ảnh trí tuệ... Một trong những phong cách ra đời trong thời kỳđầu của nghệ thuật thứ bảy là các bộ phim của điện ảnh thơ. Người đặt nền móng, đại diện tiêu biểu cho điện ảnh thơ là đạo diễn A.P.Dôvgenkô, với sự ra đời của bộ phim Đất (1930) mangđến chất thơ bay bổng, thi vị. Đấtlà triết lý khách quan về cuộc sống và cõi vĩnh hằng thể hiện cảm hứng về thiên nhiên, tình yêu, sựsống và cái chết, người xem được truyền cảm xúc, cảm nhận chất thơ bằng hình ảnh. Bộ phim là sự khái quát quá trình biến đổi to lớn và những bước đi tất yếu của lịch sử, xung đột đầy bi kịch của xã hội khi đang hướng tới tương lai được diễn ra trên cái nền đầy chất thơ gắn với sự sống muôn đời của thiên nhiên... Ba chủđề tình yêu, cái chết và thiên nhiên được thể hiện một cách tinh tế trong phim nhằm gửi gắm đến người xem thông điệp sau cái chết là sự sống sinh sôi. Phong cách thơ của P.Dôvgenkô được thể hiện trong bộ phim Đấtvà những tác phẩm về sau như: Ivan (1932), Cuộc chiến đấu vì nước Ucraina Xô Viết (1943), Mitsurin (1949)... Đó là chất thơ bay bổng tràn đầy thi vị, đòi hỏi người xem phải có sự liên tưởng vềmặt cảm xúc, tư tưởng để nhận ra ý đồ của tác giả. So với sự ra đời của điện ảnh thế giới, điện ảnh Việt Nam được khai sinh muộn hơn. Trong khi điện ảnh thế giới đã có nhiều thành công, thì điện ảnh cách mạng của chúng ta mới trong giai đoạn hình thành. Kể từ bộ phim đầu tiên Chung một dòng sông (1959) do Phạm Kỳ Nam và Hồng Nghi đạo diễn ra đời đến nay, đã lần lượt xuất hiện hàng trăm tác phẩm, trong đó có những tác phẩm trởthành kinh điển, dấu ấn của các giai đoạn phát triển nghệ thuật phim truyện nước nhà. Cũng chính từ trong môi trường điện ảnh đã xuất hiện những đạo diễn, nhà quay phim có phong cách độc đáo, riêng biệt tiêu biểu cho phim truyện Việt Nam như: Mai Lộc, Phạm Văn Khoa, Nguyễn Văn Thông, Hải Ninh, Huy Thành... Năm 1962 bộ phim Con chim vành khuyên của đạo diễn Nguyễn Văn Thông và Trần Vũ ngay khi ra đời đã được người xem trong và ngoài nước nhiệt tình đón nhận. Tại liên hoan phim quốc tế Caclovy Vary năm 1962, Con chim vành khuyên đã được trao giải đặc biệt. Đó là một thành công khởi đầu của những người làm điện ảnh Việt Nam. Bên cạnh đó, bộ phim còn có vị trí quan trọng khi đánh dấu sự ra đời của một phong cách làm phim, phong cách thơ: “Con chim vành khuyên là sự mởđầu ngọt ngào cho những bộphim giàu chất thơ và trữ tình - một phong cách sáng tác mới trong thời kỳ trứng nước của điện ảnh dân tộc”(1). Chất thơ, sự dung dị của bộ phim từđó đã trở thành một trong những hướng tìm tòi thể hiện của nhiều tác phẩm điện ảnh Việt Nam sau này như: Đến hẹn lại lên(1974), Mẹ vắng nhà (1979), Cánh đồng hoang (1979), Bao giờ cho đến tháng mười (1984),Chuyện cổ tích cho tuổi 17(1986), Mùa ổi (2000), Mùi đu đủ xanh, Mùa hè chiều thẳng đứng, Ba mùa... Đạo diễn Nguyễn Văn Thông, người khởi đầu cho những bộ phim làm theo phong cách thơ, từng chia sẻ: “Tôi bước chân vàođiện ảnh thơ trước tiên là vì cái nghèo. Hầu hết những phim tôi làm đều gặp kinh tế eo hẹp. Không thể có được những diễn viên ngôi sao, nhiều bối cảnh lớn nhưng vẫn có thể nghĩ ra được những ý lớn trong những chi tiết tưởng là rất nhỏ. Thế là đẻ ra phương pháp làm phim thơ: trước hết chủđề phim phải có tính khái quát cao. Kịch bản giản dị nhưng phải sâu, nhân vật ít nhưng phải điển hình - bối cảnh không phức tạp nhưng phải đẹp, hợp với hoàn cảnh nhân vật - đạo diễn có thể diễn tả cảm xúc của mình một cách tự nhiên phóng khoáng - những điều trên trở thành thói quen và rồi điện ảnh thơđến lúc nào không biết...”(2). Xem những bộ phim của Nguyễn Văn Thông như: Con chim vành khuyên, Bài ca không quên, Nữ thần Laksmi... mới thấy hết nỗ lực luôn săn tìm cái mới của bản thân tác giả. Mỗi phim là một bài thơ mang màu sắc và cấp độ khác nhau, dẫn dắt người xem tới những tầng cảm xúc phong phú. Chất thơ trong tác phẩm của Nguyễn Văn Thông được thể hiện lãng mạn, phiêu bồng, đôi khi hơi thoát thực. Ở bộ phim Con chim vành khuyên chất thơ bắt nguồn từ sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên. Việc xử lý hiệu quảnhững cảnh quay thể hiện được mối quan hệ giữa bé Nga với thiên nhiên, sông nước, mây trời là một trong những phương thức biểu hiện chất thơ. Bộ phim gây ấn tượng với người xem bởi cảnh kết có cái gì đó đau thương nhưng cũng thật mãnh liệt, anh hùng. Không ai có thể quên cái chết của bé Nga được các nhà làm phim thể hiện bằng ngôn ngữđiện ảnh đầy ấn tượng: ống kính từ trên cao với xuống thu lấy hình bé Nga trúng đạn, trong giây phút cuối cùng của mình, em còn tìm cách thả con chim vành khuyên lên bầu trời xanh thẳm. Người xem qua đó thấy lòng yêu thương, sự trong sáng, mối quan hệ hài hòa giữa con người và thiên nhiên, niềm hy vọng và sựsống vẫn luôn trường tồn, không vũ khí nào có thể hủy diệt. Chính những hình ảnh giản dị của con người và thiên nhiên đã khiến bộphim đẹp như một bài thơ hùng tráng trong lòng người xem. Nếu bộ phim Con chim vành khuyên là bài thơ trữ tình xinh xắn, thì Nữ thần Laksmi,bộ phim thứ 6 của đạo diễn Nguyễn Văn Thông, lại thể hiện được chất truyền thống, giàu tính ẩn dụ, dẫn dắt người xem tới tầng sâu của tâm tưởng. Đặc điểm nổi bật làm choNữ thần Laksmi mang đậm màu sắc của điện ảnh thơ là kết cấu phim đi theo một đường dây với các sự kiện được dẫn dắt bởi sự liên tưởng của tác giả. Phim không có lời đối thoại, chính tạo hình, tiếng động âm nhạc, sựđối nghịch giữa các cảnh đã nói thay lời. Đối với những bộ phim làm theo phong cách này đòi hỏi người xem phải dùng cảm xúc để tự so sánh, liên tưởng các yếu tố với nhau. Tác giảđã thành công trong việc tìm tòi cách thể hiện chất thơ, nó như một bài thơ trữ tình bi thảm trên con đường đi đến hoàn thiện của con người. Sau Nguyễn Văn Thông, các đạo diễn khác như Trần Vũ, Khánh Dư, Đặng Nhật Minh... cũng thành công trong sáng tạo những bộ phim mang chất thơ, để lại dấu ấn cá tính riêng. Trong phim Đến hẹn lại lên của Trần Vũ, chất thơ chính là sự khơi gợi, níu giữ con người bằng nét dung dị từ cuộc sống và luônđi sát vào thời cuộc. Các trường đoạn trong phim đều ấn tượng với người xem bởi tạo hình đầy biểu cảm kết hợp hài hòa với cảnh sắc thiên nhiên và nội tâm của nhân vật. Chất thơ xuất hiện trong mỗi yếu tốở tác phẩm, mức độ biểu hiện tuy có đậm nhạt khác nhau nhưng đều nhằm đem lại cho tác phẩm một vẻđẹp trữ tình. Người xem thật khó có thể quên hình ảnh hội làng, giếng nước nơi các liền anh, liền chị hát quan họ, ánh nắng lấp lánh làm khuôn mặt của họ sáng bừng lên, trên dòng sông những con đò đang trôi lững lờ... tạo nên không gian động nhưng thật thanh bình, đó như là sự hòa hợp tuyệt đẹp giữa con người với cảnh vật. Đạo diễn Khánh Dư là một trong những tác giả tiêu biểu theo phong cách thơ. Xuất phát từ một nhà quay phim, nhưng Khánh Dưđã thành công với vai trò đạo diễn với nhiều tác phẩm như Mẹ vắng nhà, Cây xương rồng trên cát, Học trò thủy thần, Bọn trẻ... Mộtđiều dễ nhận thấy trong các sáng tác của ông là tính hiện thực dữ dội luôn hòa quyện với chất thơ bay bổng. Không ai có thể quên được hình ảnh trong bộ phim Mẹ vắng nhà, một trong những tác phẩm thành công của ông. Nội dung bộ phim nói vềđề tài chiến tranh nhưng không hề thấy những cảnh bom đạn dữ dội, hay cuộc chiến đấu ác liệt, điều mà khán giả thấy là sự khắc khoải chờ mong mẹ và ao ước cuộc sống bình yên của nhân vật trong phim. Mẹ vắng nhà cuốn hút người xem bởi các chi tiết hồn nhiên, giản dị và đáng yêu của lũ trẻ mong mẹ về, mong đi học thật ở trường có tấm bảng đen... Niềm mong ước tuy giản dị nhưng cũng thật lớn lao. Vì vậy nó cảm động lòng người. Mẹ vắng nhà mang đến cho người xem hơi gió miền miệt vườn của dòng sông Cửu Long thổi về, với mảnh vườn quê nghèo, cây cầu khỉ, con mương, tàu dừa... Những dư vị nhẹ nhàng, bay bổng của phim gợi tới một sự lắng đọng trong tâm hồn về số phận con người trong cuộc chiến tranh gian khổ của dân tộc. Chất thơ trong phim của Đặng Nhật Minh là sự cuốn hút, rung động bởi cách nhìn nhân ái của tác giả về những số phận con người trong mối quan hệ với xã hội được thể hiện qua nhiều tác phẩm: Bao giờ cho đến tháng mười, Trở về, Thương nhớđồng quê... Bộ phim Bao giờ cho đến tháng mười kể về nỗi buồn của một người phụ nữ trẻ khi chồng hy sinh trong chiến tranh. Tình huống nhân vật trong phim chôn chặt nỗi đau để phụng dưỡng cha chồng là hình ảnh cảm động, có sức truyền tải mạnh mẽđến người xem. Bộphim đã thành công trong cách thể hiện hình thức bên ngoài lẫn chiều sâu bên trong. Tác giảđã tìm tòi, đổi mới ngôn ngữđiện ảnh đểtruyền tải một bộ phim đầy chất thơ, vừa nhẹ nhàng, dung dị vừa rất đời. Có thể nói chất thơđược thể hiện trong phim của Đặng Nhật Minh luôn ẩn náu trong từng chi tiết, hành động của nhân vật, hay từng sự kiện bộ phim. Những bộ phim làm theo phong cách thơ luôn tạo nên sự hấp dẫn và độc đáo đối với người xem, chỉ với các chi tiết nhỏ nhưng mang lại hiệu quả lớn, góp phần tạo nên sự logic cho câu chuyện. Ở Việt Nam, những phim làm theo phong cách thơ không nhiều, chưa xuất hiện rầm rộ và trải qua thăng trầm như các dòng phim khác. Tuy xuất hiện với số lượng ít, nhưng các tác phẩm làm theo phong cách thơ hay có biểu hiện của chất thơđều đạt được nhiều giải thưởng cao trong nước và quốc tế, đồng thời cũng để lại dấu ấn cá nhân, bản lĩnh nghệ thuật của mỗi nghệ sĩ. _______________ 1. Tạ Hoàng Anh, Đi tìm điện ảnh thơ, Viện phim Việt Nam, 2003. 2. Nhiều tác giả, Từ điện ảnh thơ đến tiểu thuyết, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2011, tr.94. Nguồn : Tạp chí VHNT số 347, tháng 5-2013 Tác giả : Lê Đình Tiến
