Từ khi bộ phim đầu tiên ra đời cách đây 121 năm, dù bạn là một nhà phê bình phim, “mọt” chính hiệu tìm hiểu tất-tần-tật về phim ảnh hay đơn giản là một khán giả đến rạp phim để tận hưởng những giây phút xem phim cùng bạn bè người thân sau những áp lực của cuộc sống bộn bề, thì rạp chiếu bóng luôn là điểm tựa, một mái nhà chung đưa tất cả chúng ta lại để sẻ chia và gắn kết. Điện ảnh đã, vẫn và sẽ phát triển khi nhu cầu được giải trí và thưởng thức nghệ thuật vẫn còn tồn tại.

Điện ảnh được cấu thành từ những chất liệu của các môn nghệ thuật xung quanh nó; một bộ phim hoàn chỉnh là sự kết hợp nhuần nhuyễn của âm nhạc, cái mơ mộng bay bổng của văn chương trong khâu kịch bản, hay kết cấu-tái kết cấu cũng như việc thiết kế bố cục một bức họa. Chính vì lý do này, điện ảnh có thể được xem là hình thái nghệ thuật tối hậu mà có khả năng đưa ta đến những góc khuất tận sâu thẳm cay đắng của số phận con người trong xã hội (The Bicycle Thieves), những cung bậc cảm xúc hỷ nộ ái ố, khiến ta lay động tâm can (Grave Of The Fireflies) hay cười sảng khoái (Monsters, Inc.), hay đưa ta trở về góc nhìn của một đứa trẻ ở các vùng đất trong mộng tưởng (Star Wars). Có những bộ phim lại ở bên khi ta đứng trước những gánh nặng trong cuộc sống và truyền ngọn lửa cảm hứng (Rocky) vì đơn giản phó mặc không phải là câu trả lời. Một tác phẩm điện ảnh kinh điển còn bộc lộ được quan điểm chính trị (All The President’s Men), những triết lý nhân sinh được thể hiện qua góc nhìn của một vị đạo diễn và chính vì vậy là chỗ đứng quan trọng trong bề dày lịch sử với những thông điệp tri ân sâu sắc về một thời gian đã qua (Cinema Paradiso).

Pháp có thể là cái nôi của điện ảnh với bộ phim đầu tiên ra đời là của anh em người Pháp Lumiere năm 1985 và là nơi phát triển mạnh mẽ của trường phái điện ảnh thử nghiệm, thế nhưng Hollywood của Hoa Kỳ lại là kinh đô và là thiên đường cho tất cả những nghệ sĩ muốn nở rộ trên con đường nghệ thuật đại chúng. Vào năm 1998, Viện Phim Mỹ (American Film Institute) đã bầu chọn để đưa ra danh sách chọn lọc 100 bộ phim được đánh giá là vĩ đại nhất của điện ảnh nước Mỹ (xét về mức độ nổi tiếng, ảnh hưởng và đánh giá) nhân kỷ niệm 100 năm ra đời của điện ảnh và là lời cảm ơn chân thành nhất đối với tín đồ của môn nghệ thuật thứ bảy này.

​

Một series dài kỳ trên 24hinh.vn sẽ chia sẻ cảm nhận của một người yêu điện ảnh về 100 bộ phim Mỹ được coi là hay nhất của nền điện ảnh nước này. Mỗi tuần sẽ giới thiệu một bộ phim trong danh sách này theo thứ tự dưới góc nhìn của một khán giả điện ảnh. Cộng đồng làm phim 24hinh.vn hy vọng nhận được sự góp ý và ủng hộ của những người yêu thích điện ảnh.

Phần đầu tiên trong series này, cũng là phim đứng đầu danh sách 100 phim hay nhất, 24hinh.vn xin giới thiệu với các bạn bộ phim:

Công dân Kane (tiếng Anh: Citizen Kane)

Đạo diễn: Orson Welles

Năm sản xuất: 1941

TỔNG QUAN:

Việc Citizen Kane (1941) đứng đầu trong danh sách cũng không phải là điều quá bất ngờ. Luôn thuộc nhóm những phim được cho là có tầm ảnh hưởng nhất mọi thời đại, Citizen Kane là một tác phẩm đặc biệt phá vỡ mọi quy phạm trong điện ảnh thời bấy giờ, từ cách đặt máy quay chịu ảnh hưởng từ phong trào Trường Phái Biểu Hiện (German Expressionism) của điện ảnh Đức những năm 20 nay đã trở thành tiêu chuẩn đến cách kể truyện phi tuyến tính độc đáo có thể nói là tiên phong. Tất cả những kỹ thuật mới lạ đều được đạo diễn Orson Welles kết hợp và vận dụng để kể câu chuyện về cuộc đời của ông trùm báo chí Charles Foster Kane (dựa trên nhân vật có thật ngoài đời là William Randolph Hearst) người ta biết được ở đầu phim là chuẩn bị lìa đời.





Cầm quả cầu tuyết, lão Kane già thốt lên đúng một từ “Rosebud” (nụ hoa) và chết. Kịch bản phim, như đã nói ở trên, có một sự sáng tạo đột phá đối với những phim của thập niên 40. Xuyên suốt bộ phim là những trường đoạn mà mục đích để giải mã cho cánh phóng viên bí ẩn của cụm từ “Rosebud” ấy. Cốt truyện của phim được kể với phong cách phi tuyến tính với dòng tâm tưởng nhảy từ quá khứ đến hiện tại trong lời kể của các “nhân chứng”, những người đã từng quen biết với Kane, trong cái tiến trình từ khi Kane là một cậu bé cho đến khi là một chủ tọa báo danh giá.

QUAY PHIM:



Thật khó có thể nhắc đến những đột phá trong Citizen Kane mà không nhắc đến phần hình ảnh của bộ phim. Kỹ thuật Deep focus (lấy nét sâu) được Orson Welles khai thác triệt để trong Citizen Kane. Kết hợp deep focus này với low-angle shot (cảnh quay đặt ở góc độ thấp nhìn lên vị trí nhân vật), Citizen Kane đã tô điểm được cái sự to lớn vĩ đại cái tôi các nhân vật trong phim, đặc biệt là Kane khi ở trên đỉnh cao của danh vọng. Ánh sáng trong Citizen Kane cũng là điều đáng chú ý thể hiện được góc độ cá tính, tâm trạng và suy nghĩ của những nhân vật trong từng cảnh quay.

​

Một điểm nổi bật khác cũng đáng được đề cập trong Citizen Kane là cách quay không ngắt quãng (continuous shot) với máy quay được lia một cách liên tục mà rất nhiều đạo diễn thời nay sử dụng một cách hoặc tinh tế hoặc tràn lan vô tổ chức (!). Nhưng khi những cảnh quay dài được vận dụng hiệu quả như trong Citizen Kane, hoặc có lẽ là ví dụ tiêu biểu gần đây nhất là Birdman của đạo diễn Alejandro González Iñárritu (Đạt 4 giải Oscar năm 2015), continuous shot được sử dụng xuyên suốt cả bộ phim mà vừa tạo sự ấn tượng, vừa góp phần khiến cho cốt truyện của bộ phim có chất liệu mộng ảo của thơ.



ÂM THANH:

Nhà soạn nhạc Bernard Herrmann của phim cũng tạo được sự ấn tượng khi ông đã soạn riêng cho từng phân đoạn một bản nhạc mà đã đặt tiền đề cho các tác phẩm của chính Bernard sao này trong các phim kinh dị tâm lý của đạo diễn huyền thoại Alfred Hitchcock. Soundtrack của phim không chỉ làm nền mà còn tô điểm thêm phần nào cho sự bí ẩn của nhân vật chính.

Trước khi Citizen Kane ra đời, Orson Welles đã có tên tuổi làm cho đài radio với chương trình War of The Worlds phỏng theo truyện viễn tưởng cùng tên của tác giả H.G. Wells, nên về mảng âm thanh của Citizen Kane cũng không thiếu hụt sự phá cách khi Welles đã để cho các nhân vật nói chuyện “ngắt lời nhau”, tức là không phải người này nói xong mới đến lượt người kia như trong những phim chính kịch đương thời. Thủ pháp này thực chất không còn là lạ trong những phim hài kịch screwball như His Girl Friday (1940) hay It Happened One Night (1934), nhưng việc sử dụng trong một bộ phim có chiều sâu như Citizen Kane là một bước tiến đột phá trong thời điểm mà trường phái thực “realism” vẫn còn đang nhen nhóm trong phim điện ảnh Hollywood.

​

Vậy cụm từ “Rosebud” (nụ hoa) được thốt lên trước khi công dân Kane lìa đời mang hàm ý gì? Đến cuối phim “Rosebud” được giải thích là cái tên được khắc trên chiếc xe trượt tuyết của Kane khi còn là thời thơ ấu. Trong phạm vi của bộ phim, trớ trêu thay, ta có thể thấy rõ ràng một cụm từ nhất định nào đó không thể nào thể hiện và chan chứa được hết cuộc đời của một con người huống chi là một tài năng xuất chúng như Kane. Năm người kể lại chuyện đời Kane, song cũng như sự tích thầy bói xem voi thuở nào, đều không có câu trả lời thỏa đáng cho tầm quan trọng của chiếc xe trượt tuyết đối với Kane.

Triết lý bộ phim dưới góc nhìn của chính Orson Welles thì lại có phần thẳng thắn súc tích hơn:

“In [Kane's] subconscious [Rosebud] represented the simplicity, the comfort, above all the lack of responsibility in his home.”

Tạm dịch:

“Trong tiềm thức của Kane, ‘Rosebud’ là đại diện cho sự hồn nhiên và an nhàn, trên hết là hoàn toàn không có gánh nặng của trách nhiệm trong tổ ấm của lão…”


Con người ta đi vạn dặm cũng là để trở về với đất Mẹ, với tổ ấm. Cuộc đời một đứa trẻ đẹp như “nụ hoa” chớm nở, cho đến khi nó bị dòng đời đưa đẩy và vùi dập bởi cái sân si của bản ngã. Kane khao khát đi tìm cái đẹp và sự an nhàn suốt cuộc đời, và ông lão tìm được điều ấy chỉ khi đã chuẩn bị rời xa nhân thế sau mọi đỉnh cao danh vọng phù phiếm. Cụm từ “Rosebud” được thốt lên trong những thắc mắc vô thường của mọi người. “Rosebud” ở điểm kết thúc cuộc đời lão, suy cho cùng, cũng là điểm khởi đầu.

ẢNH HƯỞNG:

Mức độ phủ sóng của Citizen Kane lên văn hóa đại chúng nói chung cũng như là điện ảnh nói riêng về phần kỹ thuật lẫn cách kể chuyện đều được công nhận bởi khán giả, các học giả về phim và các nhà phê bình xuyên suốt lịch sử kể từ khi bộ phim ra đời.

Bản thân Citizen Kane không phải là film noir; trào lưu film noir chỉ bắt đầu nở rộ sau khi Citizen Kane ra đời với những bộ như Double Indemnity (1944) hay Laura (1944). Thế nhưng, các kỹ thuật từ khâu kịch bản đến cách quay phim, đến cách tiến triển cái tôi nhân vật đều có ảnh hưởng to lớn đến dòng phim này.

TỔNG KẾT:

Chủ đề chính xuyên suốt Citizen Kane là bài học về góc nhìn nhân sinh: Một kiếp sống không thể được lột tả trọn vẹn trong lời kể của một, hai hay nhiều nhân chứng. Việc hiểu rõ cuộc đời của một con người cần sự cảm thấu những thứ vượt trên những mốc thời gian sự kiện và logic khoa học, thậm chí cần có sự nghịch lý. Bởi lẽ, cũng như nghệ thuật, cuộc đời là chuỗi những thứ tưởng chừng như phi lý lại rất hợp tình trong cái chủ quan của người thưởng thức.


Về mặt chính trị, Citizen Kane cũng chính là bài học về hình ảnh nước Mỹ thời bấy giờ. Lần đầu tiên trên màn ảnh rộng, tư tưởng về Giấc Mơ Mỹ (The American Dream) được bộc lộ trong hiện thực chủ nghĩa tư bản khắc nghiệt mà cho đến thời điểm ra mắt chưa có một bộ phim nào dám đề cập một cách bạo dạn, trần trụi và sâu sắc như trong Citizen Kane. Giấc Mơ Mỹ là có thật dành cho những cá nhân dám đánh đổi tình cảm giữa người với người để đạt được những gì xã hội tư bản đề cao: quyền lực, danh vọng và một khối tài sản kếch xù trong ngân hàng.

Mệnh danh là một trong những bộ phim vĩ đại nhất của lịch sử Hollywood, Citizen Kane luôn được xem là tượng đài “vỡ lòng”, được phân tích và bàn luận nhiều nhất cho tất cả những ai yêu thích điện ảnh và muốn đi sâu khai thác dòng chảy phim chính thống (mainstream) lẫn nghệ thuật (arthouse). Còn nếu như bạn là một nhà kỹ thuật điện ảnh muốn biết thêm để vận dụng cách sử dụng camera hay phối khí cho một bộ phim, thì Citizen Kane cũng là một bộ phim đáng để thưởng thức và học hỏi trong kho tàng điện ảnh lịch sử.

Minh Tu Le - www.24hinh.vn