Lịch sử điện ảnh là quá trình ra đời và phát triển của điện ảnh từ cuối thế kỉ 19 cho đến nay. Sau hơn 100 năm hình thành và phát triển nhanh chóng, điện ảnh đã chuyển từ một loại hình giải trí mới lạ đơn thuần trở thành một nghệ thuật và công cụ truyền thông đại chúng, giải trí quan trọng bậc nhất của xã hội hiện đại.

I.Giới thiệu

Bài viết sẽ đi xuyên suốt hành trình của những câu chuyện về màn ảnh, để nhìn thấy điện ảnh đã phát triển như thế nào để trở thành một nền nghệ thuật đậm đà bản sắc và cũng là một trong những loại hình giải trí được ưa thích nhất trên thế giới. Bài viết sẽ cố gắng vượt ra ngoài những tư liệu khô khan để đưa bạn trở về những thời khắc huy hoàng của màn bạc, gặp gỡ những con người, những công nghệ đã làm nên những điều tưởng chừng như không thể. Nhưng chúng ta cũng sẽ tìm hiểu làm cách nào mà những nhà làm phim trên khắp thế giới đã dùng điện ảnh không chỉ để dựng lên những câu chuyện, mà còn dẫn dắt khán giả hóa thân thành những nhân vật, đi vào những khung hình kỉ ảo như thật của màn bạc. Điện ảnh - một trong những khám phá kì diệu nhất của loài người luôn chứa đựng vô vàn những điều bất ngờ.

II.Sơ khai

Đầu thế kỷ 19, các nhà khoa học đã phát hiện một hiện tượng lý thú về khả năng của đôi mắt chúng ta, nó có khả năng lưu lại hình ảnh của 1 vật trong khoảng một phần nhỏ giây sau khi vật đó được dời đi. Đó là sự lưu ảnh (Persistence of vision), mắt người có khả năng nhận ra dư ảnh, và đó là tiền đề cho sự ra đời của điện ảnh (motion pictures : những bức ảnh chuyển động). Tuy nhiên mối quan hệ giữa nó và nhận thức về chuyển động vẫn cho đến nay vẫn còn chưa được làm sáng tỏ.

1. Những thực nghiệm ban đầu

Khái niệm về lưu ảnh đã khuyến thích những thử nghiệm đầu tiên với các thiết bị phim ảnh trong suốt thế kỷ 19. Kể đến đầu tiên là thiết bị có tên slotted disk với những hình vẽ liên tiếp bao quanh 1 cái đĩa, khi người ta quay chiếc đĩa trước 1 cái gương, và khi được nhìn qua những khe hở (slots) ta sẽ thấy chuyển động. Zoetrope, một thiết bị được phát triển vào khoảng những năm 1830, là một cái trống bên trong rỗng với một dải bức ảnh nằm bên trong bề mặt của nó. Khi quay, nó cho hiệu ứng tương ứng như Slotted disk. Vào những năm 70 của thế kỷ 19, nhà phát minh người Pháp Émile Reynaud cải tiến ý tưởng này bằng cách đặt những chiếc gương ở tâm cái trống. Vài năm sau, ông phát triển ra 1 phiên bản máy chiếu sử dụng gương phản xạ và thấu kín để phóng to hình ảnh. Năm 1892, ông bắt đầu trình diễn tại Paris, với hàn trăm bức ảnh đặt trong một cuộn (reel), thông qua thiết bị của mình, ông giới thiệu một loạt ảnh động liên tiếp trong 15 phút.

Sự phát triển của nhiếp ảnh đến những năm 1830 đã làm cho các nhà phát minh nhận thức ra được việt kết hợp thiết bị chiếu ảnh chuyển động với thiết bị chụp ảnh để tạo ra những hình ảnh chuyển động thực sự. Một thực nghiệm nổi tiếng diễn ra tại California trong những năm 1870, trùm đường sắt Leland Stanford thuê nhà nhiếp ảnh người Anh Eadweard Muybridge để giải quyết việc đánh cược có hay không 1 lúc nào đó, 4 chân của con ngựa trong lúc chạy đồng thời không chạm đất. Muybridge đặt 12 máy ảnh trên đường ngựa chạy kèm theo những đoạn chỉ được giăng ngang trên đường và có 1 đầu nối với cửa chớp của máy chụp. Như vậy khi con ngựa chạy, nó sẽ làm đứt chỉ và các máy sẽ chụp được những bức ảnh liên tiếp. Dĩ nhiên Leland Stanford đã có câu trả lời là CÓ, còn với Eadweard Muybridge, ông đã mang những hình ảnh đó đi công chiếu với 1 thiết bị của ông làm có tên là Zoopraxiscope.

​

Thực nghiệm của Muybridge đã thôi thúc nhà khoa học người pháp Étienne-Jules Marey phát minh một thiết bị lưu và phân tích chuyển động của con người và loài vật. Ông đặt tên cho nó là Chronophotographic, nó có khả năng chụp ảnh này chồng lên ảnh khác. Công việc vủa Marley được hổ trợ rất nhiều với sự phát triển của vật liệu phim ảnh. Năm 1885, nhà phát minh người Mỹ George Eastman giới thiệu những tấm giấy "phim" bắt nhạy tốt hơn thay thế cho bản kính đã được dùng trước đó. Sau này, ông tiếp tục thay thế nó bằng celluloid, một chất dẻo tổng hợp được tráng bằng 1 lớp chất bắt ánh sáng galatin (gelatin emulsion).

2. Thomas Alva Edison và William K. L. Dickson

Nhà phát minh nổi tiếng người Mỹ Thomas Alval Edison bắt đầu để ý đến motion pictures vào những năm 1890, bước tiếp những thành công của Muybridge, Marey và Eastman. Tại những thí nghiệm của mình ở West Orange, New Jersey, Edison phân công cho nhân viên người Anh, William K. L. Dickson có nhiệm vụ chế tạo ra chiếc máy có khả năng ghi lại những chuyển động thật và 1 chiếc máy để xem lại những kết quả đó. Đến năm 1891, Dickson cho ra mắt một chiếc máy "quay phim" gọi là Kinetograph và một chiếc máy "chiếu phim" gọi là Kinetoscope.

​

Kinetogaph hoạt động được nhờ một mô tơ điện làm cho những celluloid film chạy qua trước ống kính camera. Ban đầu chiếc mô tơ này khá đồ sộ và không di chuyển được, nhưng sau đó nó nhanh chóng được thay thế bằng tay quay camera có khả năng di chuyển. Một nhân tố đóng góp vào thành công Dickson là cơ cấu bánh răng có nhiệm vụ liên kết tới cửa chập camera, cuộn phim sẽ tự động dừng lại sau mỗi "kiểu". Và khái niệm khung hình (frame) xuất hiện từ đây. Khi mới ra đời, các camera có rất nhiều tốc độ khác nhau cho 1 frame, nhưng từ năm 1920, 24 khung hình trên giây đã thành chuẩn.
Đầu năm 1893, Edison lập studio tại phòng thí ngiệm, ngày 5-9-1983 ông tổ chức buổi công diễn đầu tiên, tuy nhiên một lần chiếu chỉ cho phép được 1 người xem với máy chiếu Kinetoscope. Kinetoscope như một cái hộp chứa môtơ và cửa chụp y như camera, nó sẽ cho những đoạn phim dương bản chạy qua nguồn sáng điện, làm rõ những tấm ảnh rất nhỏ và nó được xem qua một cửa sổ nhỏ. Rõ ràng điều mà Edison và Dickson nghĩ bây giờ là phải làm sao để máy chiếu của mình có thể chiếu tại khán phòng lớn, như Émile Reynaud đã làm được ở Paris.

3. Anh em Lumière

Anh em nhà Lumière​

Tại Pháp, anh em Auguste và Louis Lumière theo đuổi công việc cải tiến những thành công của Edison. Đến năm 1895, họ phát triển ra một chiếc camera nhẹ, cầm bằng tay, có sử dụng máy kẹp để nâng cao cuộn phim. Họ đặt tên cho nó là Cinématographe, và sớm khám phá ra có thể dùng nó để chiếu trên màn ảnh lớn khi được kết nối với máy chiếu. Trong suốt năm 1895 họ quay một bộ phim và chiếu thử cho một nhóm người. Đến ngày 28 tháng 12 cùng năm, những khung hình đầu tiên được chiếu cho công chúng ở Paris và đây được xem là buổi chiếu phim đầu tiên.

Ở những nơi khác, công việc của các nhà phát minh về chiếc máy quay và máy chiếu phim vẫn bận rộn. Tại Đức, anh em Emil và Max Skladanowsky chế tạo ra một thiết bị khác và chiếu phim tại Berlin vào tháng 11 năm 1895. Tại Anh, một thiết bị phát triển bởi Birt Acres và Robert W. Paul được dùng để chiếu phim tại London tháng 1 năm 1896. Tại Mỹ, một máy chiếu có tên Vitascope được giới thiệu trong khoảng thời gian này bởi Charles Francis Jenkins và Thomas Armat. Armat sau này tham gia hợp tác với Edison để sản xuất ra máy chiếu Vitascope. Và nó được cho ra mắt vào tháng 4 năm 1896 tại New York.

Trong những nổ lực tương tự như vậy, anh em Lumière còn nắm giữ một thứ duy nhất cho mình đó là họ đang trở thành những nhà làm phim chuyên nghiệp. Trong vai trò mới họ cũng làm tốt như đã từng làm khi còn là nhà phát minh, nhà sản xuất. Các bộ phim được làm từ năm 1895 đến 1896 chủ yếu là những bộ phim ngắn nhưng rất quan trọng, những bộ phim đó được xem là cột mốc đầu tiên trong lịch sử hơn một thế kỷ của ngành điện ảnh.Arroseur et arrosé (Waterer and Watered, 1896) là một đoạn hài kịch ngắn dựa theo đoạn hoạt hình ở báo, nói về một người làm vườn lấy vòi nước xịt vào người khác như một trò đùa của con người. La sortie de l’usine Lumière à Lyon (Workers Leaving the Lumiere Factory, 1895) và Arrivée d’un train en gare (Arrival of a Train at La Ciotat, 1896), nói về chuyến tàu tới ga và hành khách xuống tàu , là những bộ phim mà anh em Lumière gọi là actuality films, phim nói về những sự kiện có thật hơn là những câu chuyện được đóng bởi diễn viên.

III. One-Reellers

​

Trong suốt muời năm sau đó là giai đoạn của chiếu phim, phim được chiếu như một phần của các chương trình tạp kỹ, tại các lễ hội và các buổi họp đông đúc, tại các giảng đường hay ở nhà thờ và dần dần chỉ cần 1 khoảng không gian là có thể tổ chức một buổi chiếu phim. Hầu hết các bộ phim dài không quá 10 đến 12 phút, điều này phản ánh độ dài của mỗi cuốn phim có thể đặt trong 1 cuộn phim chuẩn (reel) ở máy chiếu (One-Reelers). Có nhiều tác phẩm ở 2 thể loại comedy và actual nối tiếp sau những thước phim đầu tiên của anh em Lumière. Mục tiêu của những bộ phim này là sự kinh ngạc, không tưởng, gây cười. Nhưng các nhà làm phim cũng nhanh chóng lập ra những hướng đi mới cho mỗi bộ phim, đặc biệt là tính hình tượng và tường thuật.
Nhà làm phim, ảo thuật người Pháp Georges Méliès được biết đến với như một nhà làm phim nổi tiếng ở thể loại phim hình tượng (fantasy) trong buổi đầu của ngành điện ảnh. Ông khai thác nhiều phương tiện mới nhằm nâng cao những cảnh đầy "huyền bí ma thuật", đáng kể là kỷ xảo kỷ thuật stop-motion (xem Movie). Trong số hơn 100 tác phẩm của mình, có thể Le voyage dans la lune (A Trip to the Moon, 1902) là tác phẩm nổi tiếng nhất của Méliès.

A Trip to the Moon, 1902​

Tại Mỹ, nhà chiếu phim "thời trước" Edwin S.Poster chịu tránh nhiệm gánh việc làm phim tại công ty Edison vào năm 1901, và ông đã làm những bộ phim dài hơn nói về những câu chuyện. Và tác phẩm nổi tiếng nhất của Poster và có lẻ nổi tiếng nhất trong thời kỳ đầu của motion pictures là The Great Train Robbery (1903), nó thiết lập nên điện ảnh là một phương tiện gải trí mang tính thương mại. Với những cảnh được thay đổi nhanh chóng, bao gồm những cảnh trên xe lửa đang chạy,bộ phim đã mang tới cho người xem cái nhìn chính xác và gần gũi, nó đã trở thành tiêu chuẩn của điện ảnh.

The Great Train Robbery và những bộ phim truyện sau này (story films) đã thúc đẩy việc mở rộng những buổi trình chiếu trên khắp nước Mỹ vào năm 1905, sự xuất hiện ngày càng nhiều các rạp chiếu nickelodeon, người xem phải trả 5 cent để được vào xem (nickelodeon : five-cent movie theater) đã đặt ra yêu cầu phải làm ra nhiều phim và kéo theo đó là chi phí làm phim, ngoài ra nó còn bị những nhà cải cách xã hội phê phán là thiếu vệ sinh, thiếu an toàn trong các rạp chiếu và những nội dung đồi bại, xấu xa trong mỗi bộ phim. Năm 1908, Edison đứng ra thành lập Motion Picture Patents Company (MPPC), liên kết những nhà sản xuất lại với những mục tiêu cơ bản như : quản lý việc sản xuất và phát hành nhằm loại bỏ các rạp giá rẻ, nâng tiền vé vào cửa lên, hợp tác với các cơ quan kiểm duyệt, loại bỏ việc lưu trữ phim của các các nhà sản xuất không phải là thành viên. Dĩ nhiên những nhà sản xuất độc lập ngăn không cho MPPC kiếm được nguồn liệu và thực hiện các bộ phim nổi tiếng. Họ còn đi tiên phong theo hướng nhiều cuộn phim (mutli-reels), làm những bộ phim truyện dài. Đến năm 1915, MPPC chịu sự tấn công của chính phủ Mỹ vì cho rằng đó là độc quyền bất hợp pháp (cho dù việc này không ăn thua), việc kết hợp lại thành những công ty sẽ giúp nó thống trị việc làm phim ở Mỹ trong 10 năm tiếp theo.

IV. Phim câm

Với những kinh nghiệm còn thiếu sót, hầu hết các bộ phim đến cuối thập niên 20 của thế kỷ 20 đều không có tiếng. Nhưng phim câm hiếm khi "câm". Hầu hết các bộ phim trong thời kỳ đầu được chiếu với phần đệm của đàn piano hay organ, thỉnh thoảng có cả người dẫn truyện hay những diễn viên đừng sau màn ảnh. Khi phim truyện dài (sử dụng 4 reel, thời gian từ 40-50 và nhiều hơn) trở thành chuẩn trong khoản những năm 1910 thì có nguyên một ban nhạc buổi diễn "live" trong rạp chiếu lớn, và những bản nhạc được chơi là những bản nhạc được viết dành riêng cho bộ phim đó.

Cho đến tận thế chiến I (1914-1918), các nhà làm phim châu Âu vẫn thống trị thị trường phim của thế giới. Pháp được xem như là người dẫn đầu trong sản xuất phim, dẫu cho các nước châu Âu khác như Đan Mạch hay Italy cũng đóng một vai trò quan trọng. Dĩ nhiên chiến tranh (diễn ra ở châu Âu) đã phá vỡ những thành quả của điện ảnh nơi đây. Với sự sụp đổ nhanh chóng của các nhà xuất khẩu phim ở châu Âu, một số nơi khác như Mỹ Latin đã không bỏ lỡ cơ hội. Nhưng các công Mỹ nhanh chân hơn cả, cùng một chiếc lược sản xuất như châu Âu nhưng giá rẻ hơn và đến những năm 1920 thì 3 phần 4 phim trên thế giới có xuất xứ ở Mỹ.

1. Phim câm của Mỹ

Ngay trước chiến tranh, các nhà làm phim Mỹ đã để lại dấu ấn ở thể loại hài kịch và thần thoại. Hơn nữa, các nhà làm phim Mỹ lại bắt đầu tụ tập về nam California, tại khu vực ngoại ô Hollywood, Los Angeles. Từ đây Hollywood trở thành một biểu tượng đầy quyến rũ, còn điện ảnh đã trở thành một ngành giải trí phổ biển.

1.1. D. W. Griffith

​

Griffith, D(avid) W(ark) người được mệnh danh là The Father of the Motion Picture. Người đưa điện ảnh từ thời kỳ One-reelers trong buổi đầu sang một kỷ nguyên thống trị của Hollywood. Khởi nghiệp trong vai trò diễn viên trong bộ phim của đạo diễn Edwin S.Poster, năm 1908 ông đã trở thành giám đốc của American Mutoscope and Biograph Company tại thành phố New York. Trong khoảng năm 1908 đến 1913, ông làm được gần 500 phim.
Rời Biograph năm 1913 để làm phim truyện dài. Ông có kế hoạch làm 1 bộ phim về đề tài cuộc nội chiến châu Mỹ, một thiên anh hùng cả lịch sử. The Birth of a Nation (1915), dài 3 tiếng đồng hồ, phim đã gây sửng sốt cho khán giả với những quang cảnh chói rọi của một sự kiện gần đây (cuộc nội chiến diễn ra từ 1861 đến 1865) và đặt nền móng vững chắc để đưa điện ảnh trở thành một bộ môn nghệ thuật.

Trước thời của Griffith, phim chỉ là những đoạn ngắn, chủ yếu là tình tiết, còn nghèo nàn trong diễn xuất, làm và biên tập phim. Còn tới lượt mình, phim của Griffith thường xuyên được chiếu trong thời gian dài, luôn có kịch tịch cao trào, những nhân vật đầy sức sống và được làm với trình độ kỷ thuật cao. Ông còn là người đưa ra những ý tưởng nổi tiếng trong lịch sử điện ảnh như : quay cận cảnh (close-up, một cái nhìn gần với mặt nhân vật hay bề mặt của vật thể nhằm tăng tính biểu cảm); sự mờ dần (fade-out, một hình thức chuyển đổi các cảnh khác nhau trong phim, cảnh đầu sẽ dần dần mờ đi và cảnh sau xuất hiện); chiếu lại (cutback) hoặc hồi tưởng (flashback) nhằm làm cho tình tiết và cách xây dựng nhân vật dể hiểu hay để giới thiệu những cảnh có thời gian về trước;...

Năm 1920, cùng với các diễn viên Douglas Fairbanks, Mary Pickford, và Charlie Chaplin, Griffith thành lập United Artists Corporation nhằm sản xuất những bộ phim truyện, hầu hết tất cả đều là phim câm trừ một số tác phẩm cuối cùng như Lady of the Pavements (1929), Abraham Lincoln (1930) và The Struggle (1931) có sử dụng đến âm thanh, tuy nhiên chúng không thành công mấy.

1.2. Đến với Hollywood

Hollywood, cái tên được Harvey Wilcox đặt cho vùng nông trại 120 mẫu Anh (khoảng 5 hecta) trồng cam chanh của mình. Và cánh đồng Hollywood đã trở thành bước ngoặc cho cộng đồng các nhà làm phim mới ở miền nam California sau khi Griffith dựng một cảnh về Babylon cổ xưa ở đây cho bộ phim
Intolerance (1916). Wilcox đã chia nhỏ và bán từng miếng đất. Năm 1911, studio đầu tiên xuất hiện

Trong khoảng năm 1910, Griffith và các nhà làm phim ở phía Đông bắt đầu trải qua những mùa đông đầu tiên ở California, và những công ty đầu tiên đã xuất hiện và đi vào hoạt động. Bên cạnh thời tiết thích hợp, địa thế của Hollywood rất hợp với quay phim như có bãi biển, có núi, có vùng đất khô, và có nhiều miếng đất giá cả "phải chăng" để xây dựng nhiều studio. Kèm theo đó là lực lượng nhân công lần nghề và giá rẻ hơn so với các vùng khác ở nước Mỹ. Không bị ràng buộc với các môn nghệ thuật cũ, một nét tương phản so với ở New York hay ở Paris, Rome, Berlin. Hollywood đã trở thành mái nhà riêng của phim ảnh, với phong cách sống hết sực đặc trưng.

Sự phát triển của Hollywood được đánh dấu bằng chiến thắng vang dội của các nhà sản xuất độc lập khi họ vượt qua sự độc quyền từ miền Đông mà nền tảng là MPPC. Trong khi nhóm này đang còn cố vượt qua giới hạn về sản xuất và độ dài phim thì những nhà làm phim độc lập đã chuyển sang làm những bộ phim truyện dài và có một dàn các ngôi sao nhằm quảng cáo cho công việc của mình. Trong số những nhà phát triển độc lập, Universal Pictures thiết lập chặt chẽ cơ sở của mình tại thung lũng San Fernando, bắc Hollywood. Paramount Pictures và the Fox Film Corporation xuất hiện sau đó như những công ty độc lập đáng chú ý. Những công ty này phát triển hệ thống các studio theo những nhóm nhỏ với các công việc khác nhau như sản xuất, phát hành, trình chiếu phim và hệ thống các studio này rốt cuộc lại là một thách thức mới, một hình thức khác của độc quyền trong công nghiệp điện ảnh.

1.3. Hài kịch câm

​

Cho dù những sáng tạo mới của Griffith và các nhà làm phim khác, việc làm phim truyện ngày càng thịnh hành thì hài kịch vẫn là một thể loại chủ yếu của phim câm. Sau những bộ phim không có nội dung và hài kịch có nội dung khiếm nhã, một phong cách mới gọi là slapstick nổi lên trong giai đoạn này. Mack Sennett, một diễn viên, đạo diễn phim hài với Griffith đã thành lập một công ty mới có tên là Keystone vào năm 1912 đã góp vai trò quan trọng trong việc phát triển thể loại slapstick. Ở Keystone đã cho ra đời một diễn viên nổi tiếng, Charlin Chaplin.
Chaplin xuất hiện Kid Auto Races at Venice (1914) trong vai một người đàn ông với quần dài rộng phùng phình (baggy pans), đôi dày to lớn (enormous shoes), mũ quả dưa (bowler hat) , dáng đi cứng đờ đờ cầm theo một cây gậy tre (walk strick and bamboo cane), và đó là điểm khởi đầu cho một nhân vật rất nổi tiếng của ông, the Tramp. Tiếp tục xuất hiện trong Easy Street (1917) và The Immigrant (1917), những bộ phim này nhanh chóng mang lại cho ông tiếng tăm khắp thế giới hơn bất kỳ một diễn viên nào khác. Năm 1918, ông lập cho mình một xưởng phim riêng tại Hollywood, những năm sau đó ông tiếp tục phát triển nhân vật the Tramp từ sự ngu ngô, hài hước cho đến sự đáng thương, và the Tramp mãi luôn được yêu thích bởi các thệ hệ khán giả trên khắp thế giới. Năm 1920, ông giúp Griffith sáng lập United Artists Corporation, và sau này ông bắt đầu làm những bộ phim hài dài như The Kid (1921) The Gold Rush (1925), The Circus (1928), City Lights (1931), Modern Times (1936), The Great Dictator (1940), Monsieur Verdoux (1947), Limelight (1952), and A King in New York (1957). Với những đóng góp của mình, năm 1972 ông được giải Oscar, năm 1975 ông được phong tước hiệp sĩ, năm 1964 ông viết tự truyện về bản thân My Autobiography (sau này có tên là My Early Years, 1982 và My Life in Movies, 1975). Sir Richard Attenborough làm phim về cuộc đời Chaplin vào năm 1992.

Ngoài ra, còn có 2 diễn viên khác trong thể loại phim hài kịch dài suốt giai đoạn 1920-1929 là Buster Keaton và Harold Lloyd. Buster Keaton gây chú ý khi xuất hiện ở The General (1927) trong vai 1 người lái xe lửa, còn Harold Lloyd lại được chú ý khi xuất hiện trong Safety Last (1923) khi vào vai 1 nhân vật leo lên tòa nhà cao và phải treo lơ lửng ở đồng hồ, cột cờ, bờ cửa.
Còn tiếp ...